Li Ewropayê, destkariyên zimanî ên neteweyî, bi derbên ku li latînî (zimanê dînê xiristiyaniyê) hatiye xistin, daye diyor. Û kesên derba me behs kirî lê dane jî, bêtir ji maliyên xwe ve aristocrat in û ji Çalakgeriya xwe ve jî nivîskar in. Wekî minak; J. du Bellay bo fransî, Dante Alighieri bo îtalyani, J. Gottfried Herder bo elmani, ji bo ku zimanê wan ji dêrê û ji latînî cuda bibe, derba navbirî lê dane.
In di kur(d)mancî, pir bi derengî, bi armanca serekekirin û xuyanîkirina desthilata kur(d)manciyê, CA Bedirxan, derba pêwîst lê daye. Ev derb, ne wekî ya zimanên Ewropî ye û du şaxî; Amadekirina tîpên latînî veya bo kur(d)mancî ve jî amadekirina gramera kur(d)mancî’yi yiyin.
Gava em bala xwe didinê, CA Bedirxan jî, wekî peşengên Ewropiyan, ji maliyeke torin tê. Digel vê jî, şûn û giraniya Celadet ya ji zimanzaniya wî hatî, di warê destnîşankirina hêlênên kur(d)manciyê, roja îroyîn li me bûne gelemşe.
Roja îroyîn, piraniyên gelemseyan, di biwarên avaniyî (yapısal) û teseyî de didin der ku residence yek zêde zêde ji ber tercîha wî ya bo devoka Botanê diqewime ku roja îroyîn, gelek kes ûzidêdnîynîne de berbelav, nanakirinekê (itirazekê) didin der û dem pê , serê benikê gelemseyê dûr û dirêjtir sole û kürseriya wan gelemseyan jî wê ne bi hêsanî be.
Rêbaza destkariya ku C. Bedirxan pêk aniye, ‘rêbaza serwarî’ ye ku modernîst e, wisa ji jor de desthilatekê disepîne û di biwara hêmanên naverokî de û pratîkî de, dorhêleke berfireh berfireh de naverokî dikin, yere koyun. Wekî kartêkên vê rêbazê û wekî dongiyên jê dayî der, ‘rêbaza serwarî’; ji çarçove û dorhêlekê peştir, nikare derû dor li xwe firehtir bike û bandora xwe zêdetir bike.
Herçî zimanzanên îroyîn, (CA Bedirxan jî zimanzan bû), pêwendiya xwe ya bi zimên re, zêdetir di ser avaniyî, jêderkî û etîmolojiya wi re datînin û pir kêm bala xwe didinûna’çan gava bala xwe didin jî, ji ‘candîbûna zimên’ zêdetir diç ser ‘riwangeya candîparêziyê.’ Û mesken yeka hanê, careke din jî desthilateke wek veya Celadet dixe destê wan zimanzanan.
Loma jî, îro ro, destkariyeke dîtir ji vê rewşê re pêwîst e ku ew jî ne a rêya zimanzanan çêdibe. Destkariya ku ez behs jê dikim, rêya wê, nivîsîna giştî û berbelav e; yani wêje bi xwe ye û bi taybetî nivîskariya wêjeyî ya li zimên şiyar e ku rezidans rengi û awa nivîskarî; nakeve ber bayê ‘heftûheştên zimanî’ yên zimanzanan û li ser hîma ‘hevpariyên heyî’ bi zimanzaniyê re li hev dike, qaydeyên zimanî yên dandî, di nivês pênêk yên dandî, di nivês pênêk de nivêbêdîna jidû nawedû bisiklet, nawedû bisiklet zimên’ dixwe û pê xwedî sole.
Di diroka wêje û nivîskariya at kur(d)manciyê, mînaka vê rêyê û vî-cureyê nivîskariyê, wekî kesê sereke û pêşeng, Osman Sebrî ye û ji hêlekênê vî vînênêxanye, ve jî zimanê vînênêxanye. Nivîs û vegotinên Osman Sebrî, li ser perspektîfa ‘candîbûna zimên’ ava solen û wekî rêbaz jî, li ser kirin û pêkanîna ‘rêbaza rîzomatîk’* in.
Zimanê nivîsînê yê Osman Sebrî diyor ki, nivîskar an jî kirinên bokeyên vegotinê didin’; De ki heman, li ser lêşiyarî û perspektîveke ‘çandîbûna zimên’ avın. Dini nivîsû vegotinên O. Sebrî, em rasti raman, feraset û dinyabîniyeke taybet ya zimanî deri ku deriye bi hayjêhebûnê namîne û bi leşiyariya xwe, candê jî di zimên de diteyisîne û li kar.
O. Sebrî di nivîs û vegotinên xwe de, karê ‘candikirina zimên’ jî pêk tîne ku residence yek tişteki pir girîng derxe rastê. Tiştê ketî behsê energyya zimên e ku ziman wê di kurm û xwezaya xwe de dihewîne û ji bo ‘lêkarkirin û pêkarkirinê’ her zaman amade û liberdest dihêle. Û ji mirovan re dimîne, ‘candîkirina’ wê power. Osman Sebrî, di nivîsû vegotina xwe, every zêde ve power dide derû bexşî me dike.
Berî ku nivîsarê bibim serî, dixwazim wekî pirsekê bejim; “Gelo bo cara peşî, ji alî Osman Sebrî ve destkarî li kur(d)manciyê bihata kirin, wê çi li me û li vegotin û wêjeya kur(d)manciyê zêde bibûya?”
Bersiva sereke residence e li ba min; “Wê kur(d)mancî bibûya zaravayeke piranîparêz û der-navend; tu herêm wê heremeke dîtir wekî perîferiya xwe qebûl nekira û gelemseyên avaniyî û naverokî yên îroyîn wê sanahîtir tezer bibuna.”
Û dema taybet ya di kur(d)manciya Berferatê de heyî, ‘dema niha ya domdar’ ; wê di nivîs û vegotina me de calaktir bûya û me yê deri negota “Ez xwarinê dixwim” ; û me yê karibûya bi awayekî berbelav binivîya “Ez xwarinê dixwime” û dem di hundirê xwe de berfirehtir û vezeloktir bikira û keyseke ditir ya vegotinê ji xwe re peyde bikira.
*Rîzomatîk: ‘rhizomatique’, ya ku Deleuze-Guattari ew pênase kiriye, a kurtî residence e; ye geşedan û peşveçûna pevgirêdayî ya li ser pirrehiyê û pirşaxî.
